„Witaj majowa jutrzenko". Święto Narodowe Trzeciego Maja

„Witaj majowa jutrzenko, świeć naszej polskiej krainie, uczcimy ciebie piosenką, która w całej Polsce słynie. Witaj maj, trzeci maj, u Polaków błogi raj” – jedna z piękniejszych pieśni patriotycznych, inspirowana wierszem Rajnolda Suchodolskiego, stała się pamiątką ustanowienia w 1791 r. Konstytucji 3 Maja Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Dwa dni później - 5 maja dzień ten został uznany świętem.

„Ustawa rządowa” pojawiła się dwie dekady od pierwszego rozbioru. Miała zmodernizować państwo polskie i stworzyć nowoczesny europejski kraj. Zapisy ujęto w 11 artykułach. W art. V podkreślono, iż „wszelka władza społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli narodu.” Jej autorami byli w szczególności król Stanisław August Poniatowski, Ignacy Potocki i Hugo Kołłątaj. „Nasz kraj jest uratowany” – ogłosili wówczas, a Potocki i Kołłątaj określili ją jako „ostatnią wolę i testament gasnącej Ojczyzny”.

Konstytucja zmieniła ustrój państwa z monarchii elekcyjnej na monarchię dziedziczną. Po śmierci króla Stanisława Augusta Poniatowskiego tron miał objąć elektor saski Fryderyk August, a za nim jego potomkowie w linii męskiej. Wprowadziła trójpodział władzy na ustawodawczą (dwuizbowy parlament), wykonawczą (król) i sądowniczą. Ograniczyła znacząco demokrację szlachecką, zastosowała polityczne zrównanie mieszczan i szlachty, zapewniła chłopom ochronę państwa. To sprawiło, że ustawa przywróciła Polakom nadzieję i poczucie odpowiedzialności za swój kraj – stała się symbolem walki o obywatelską równość. Zniosła także formalnie instytucję liberum veto. Zlikwidowano również podział Rzeczypospolitej – wprowadzono wspólny rząd, skarb i wojska. Katolicyzm rzymski przyjęto za religię panującą z podkreśleniem tolerancji dla innych religii.

W podzięce za Konstytucję

W pierwszą rocznicę jej uchwalenia odbyła się ceremonia wmurowania kamienia węgielnego pod Świątynię Opatrzności Bożej w Warszawie – w ten sposób posłowie Sejmu Czteroletniego pragnęli uczcić jej uchwalenie i podjęli decyzję o wzniesieniu budowy. Miała ona stanąć na terenie dzisiejszego Ogrodu Botanicznego. Jednak wybuchła wojna polsko-rosyjska i po przerwanej budowie pozostała tylko część fundamentów. Pamięć o niedopełnionym wotum przetrwała i po wielu latach Świątynia – Wotum Wdzięczności Narodu Polskiego – powstała ostatecznie w Wilanowie.

Konstytucja 3 Maja obowiązywała zaledwie 14 miesięcy. Magnaci i tzw. gołota, czyli szlachta nie posiadająca ziemi, nie potrafili zaakceptować utraty przywilejów. 27 kwietnia 1792 r. w Petersburgu pod patronatem carycy Katarzyny II zawiązała się Konfederacja Targowicka, która spowodowała wybuch wojny polsko-rosyjskiej, zwanej również wojną w obronie Konstytucji 3 Maja. Wojska Rzeczpospolitej poniosły klęskę, a Rosja i Prusy przystąpiły do II rozbioru Polski.

Próby świętowania

Obchody 3-majowe były zakazane podczas rozbiorów. Wznowiono je po odzyskaniu niepodległości w 1918 r., na mocy uchwały Sejmu z 29 kwietnia 1919 r. W czasie II wojny światowej podczas okupacji niemieckiej i radzieckiej święto zostało zdelegalizowane. Jakiekolwiek obchody były tłumione. Po antykomunistycznych demonstracjach studenckich w 1946 r. święto zostało w Polsce zakazane, a w styczniu 1951 r. oficjalnie zniesione przez władze komunistyczne. Dopiero w 1981 r. władza ludowa zaczęła inicjować uroczystości. Aż do 1990 r. kiedy to 6 kwietnia Sejm ostatecznie przywrócił tradycję święta. Od tej pory jest jednym z najważniejszych uroczystości państwowych i dniem wolnym od pracy. Święto Konstytucji obchodzi się tego samego dnia również na Litwie (od 2007 roku). Właśnie tam, w ubiegłym, jubileuszowym roku 100-lecia odrodzenia Niepodległości Polski i Litwy miały miejsce wspólne polsko-litewskie uroczystości z udziałem wicemarszałek Sejmu Beaty Mazurek. Tego dnia w samo południe na placu Niepodległości przed Sejmem Litwy odbyło się uroczyste podniesienie flag Polski, Litwy i Ukrainy.

Warto również dodać, że na prośbę polskich biskupów, dla upamiętnienia Konstytucji 3 Maja, która w swoich założeniach wypełniła część ślubowań króla Jana Kazimierza, papież Pius XI w 1924 r. ustanowił 3 maja świętem Matki Bożej Królowej Polski. Tego dnia w Kościołach odprawia się więc uroczyste Msze święte za Ojczyznę.

Waga praw z 1791 r. dzisiaj

Sejm wielokrotnie wyrażał wdzięczność twórcom Konstytucji 3 maja i wszystkim Polakom, którzy przez dekady pielęgnowali pamięć o niej i opartych na niej ideałach, podejmując w tej sprawie uchwały. Podczas kolejnych rocznic powracały słowa twórców Konstytucji z końca XVIII w.: „Nasze wolności są zagwarantowane; jesteśmy wolnym i niepodległym narodem; zrzuciliśmy więzy niewoli i złych rządów”. W kwietniu 2016 r. przypomniał, że Konstytucja 3 maja stanowiła ogromny przełom w świadomości Polaków. „Była wyrazem najszlachetniejszych dążeń oraz pragnienia państwa nowoczesnego, bezpiecznego i sprawiedliwego. Idee, jakie wyrażała Konstytucja, przez kolejne lata inspirowały politycznych myślicieli, prawodawców, jak również miliony Polaków chcących oprzeć narodową wspólnotę na fundamencie rządów prawa” – podkreślono w dokumencie.

W ubiegłym roku podczas 227. rocznicy marszałek Sejmu Marek Kuchciński w Przemyślu powiedział, że polską Konstytucję uchwalono jako pierwszą w Europie, dlatego wywarła wielki wpływ na rozwój konstytucjonalizmu, a także demokracji w skali powszechnej. – Twórcy Konstytucji mieli również wizję narodu jako wspólnoty politycznej obejmującej wszystkie stany oraz grupy etniczne, językowe, regionalne i wyznaniowe. Miały ich łączyć prawa i wolności Rzeczypospolitej. Konstytucja była świadectwem pluralizmu i równości, potwierdzała ciągłość duchową dziedzictwa chrześcijańskiego, ale jednocześnie gwarantowała wolności religijne – podkreślił marszałek Kuchciński.

Oryginał rękopiśmienny Konstytucji 3 Maja, jak również druk ustawy wydany zaraz po jej uchwaleniu, znajduje się obecnie w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie przy ul. Długiej. W ubiegłym roku oryginał można było oglądać na Zamku Królewskim, podczas wystawy dokumentującej 550-letnią tradycję Parlamentaryzmu Rzeczypospolitej. W zbiorach głównych Biblioteki Sejmowej jest oblata „Ustawy Rządowej”, a Wydawnictwo Sejmowe wielokrotnie wydawało jej eleganckie reprinty.